از آیت الله قائم مقامی تاکنون دو کتاب با عناوین اومانیزم پنهان و ادوار اربعه و تأملات فی الآیات المبارکات به چاپ رسیده است. ایشان کتاب هایی همچون کلمات حکمت، تأملات فقهی در فقه استدلالی، تحریر التحریر (به عربی)، مجموعه مقالات معارفی و مجموعه مقالات در حکمت الهی را نیز در دست چاپ و انتشار دارد.

جناب استاد در ابتدا مناسب است تعبیر شما را از فلسفه اربعین و حکمت عدد 40 و این که چرا ما برای اباعبدالله اربعین می گیریم و برای مثال نه ثلاثین را بشنویم. مبنای اربعین چیست؟

در مورد موضوع اربعین اولین نکته این است که اربعین امری است که ریشه در قرآن کریم دارد و قرآن کریم می فرماید «واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر». این ریشه قرآنی اربعین است. به لحاظ حکمت عقلی هم بعضا اشاره شده است که اصولا در عدد 40 است که هر چیزی کامل و تتمیم می شود. برای مثال همین آیه ای که اشاره شد و موضوع آن میعاد خداوند با حضرت موسی(ع) است، می گوید این میعاد 30 شب بود ولی با ده شب دیگر این میعاد تتمیم شد. این نشان دهنده این است که 30 ملاک است اما ده شب بعدی آن را تتمیم و تکمیل می کند. جزئیات این مساله شاید در بحث ما جا نداشته باشد؛ در حکمت بحث شده است اسرار این که چرا با عدد 40 یا 40 مرتبه یا 40 منزل یک چیزی کامل می شود. بر همین مبنای سرّ عدد 40 است که اهل سلوک و اهل معرفت برای جریان سلوک خودشان اربعین قرار می دهند. مراد از اربعین هم این است که 40 روز علاوه بر انجام واجبات و ترک محرمات عبادت های مستحبی را بر خودشان قرار می دهند و انجام می دهند. همچنین اگر کسی بخواهد رذیله ای را که در وجودش هست برطرف کند، فرموده اند 40 شبانه روز، خود را مقید کند تا آن رذیله را ترک کند؛ این امر مقدمه ای برای ریشه کن شدن آن رذیله در وجودش است. یا مثلا شخصی فضیلتی را ندارد اما دوست دارد آن را در خود پدید آورد، می فرمایند که 40 شبانه روز تکلف کند؛ تکلف یعنی خود را وادار کند به فلان عمل خوب و بعد این فضیلت در او ریشه می دواند و استقرار پیدا می کند. اینها بحثی است که در مورد اربعین و اسرار آن مطرح است.

از جمله مواردی که در مورد اربعین و در بحث خاص ما مطرح است، این که وقتی کسی این جهان را ترک می کند اربعین او موضوعیتی دارد و از جمله آن چه اهمیت می یابد زیارت اوست و این که از قبر او در چهلمین روز رحلتش دیدار شود؛ کأنه وقتی که کسی فوت شده و دفن شده، زیارت اصلی او بعد از 40 روز است.

در مورد فوت یک انسان، بعد از 40 روز چه چیزی تتمیم و تکمیل می شود؟ آیا در روایات به طور مشخص مطلبی در مورد مساله اربعین بیان شده است؟

البته این را به طور دقیق و بر مبنای مدارک نمی توانم بگویم، اما شاید بتوان این طور گفت در چهلم گویی واقعه فوت تکمیل می شود، یا به عبارت دیگر بازتولید می شود و دوباره پدید می آید. این مطلب را بر این اساس می گویم که وقتی کسی فوت می شود سرّ او، سرّ باطنی او مکشوف می شود. این مکشوف شدن سرّ باطنی و معنوی و روحانی فرد برای دیگری و برای جهان با استقراری که بعد از 40 روز پیدا شده است، می شود گفت تتمیم و تکمیل می شود. اینها البته احتمالات است، اما به هر حال بر این مبنا این سنت وجود دارد که اربعین ها در مورد انسان های معمولی هم گرفته می شود؛ الا این که در مورد وجود مقدس امام حسین(ع) که یک شخص خاص الخاص عالم الوجودند و واقعه خاص الخاصی به واسطه شهادت ایشان در عالم اتفاق افتاده است، این اربعین یک جنبه کاملا ویژه ای پیدا می کند. از جمله جنبه های ویژه اربعین اباعبدالله(ع) این است که در مورد اشخاص دیگر ولو انبیاء و اولیاء و بزرگان فقط اربعین اول بعد از وفاتشان گرفته می شود. ولی در مورد وجود مقدس امام حسین(ع) به دلیل ویژگی خاص ایشان و این تعبیر که زمین، آسمان، جمادات، گیاهان و حیوانات نیز در شهادت ایشان 40 شبانه روز عزاداری کردند، حالا البته هر کدام به نحو خودش، اربعین ایشان به نوعی خاص شده است. بر اساس آن مطلبی که گفته شد جنبه خاص در اربعین اباعبدالله(ع) این است که موضوع عاشورا تجدید و عاشورا بازتولید می شود و از این رو می توان گفت که تکمیل و تتمیم می شود.

بازتولید شدن عاشورا در اینجا به چه معناست؟ گویا بازتولید آن در تلقی ای که شما دارید بازتولید یک واقعه تراژیک، آن گونه که عاشورا عموما درک می شود، نیست!

مرادمان از بازتولید عاشورا فراهم شدن امکان بازنگری به عاشوراست. وقتی می گوییم در اربعین، عاشورا تجدید و تکرار می شود، یک معنایی که به دست می آید این است که امکان بازنگری فراهم می شود؛ کأنه در بازتولید آن، این امکان فراهم می شود که جهان و انسان دوباره این واقعه را بنگرد و به حقیقت آن پی ببرد.

بنابراین سخن این خواهد بود که یک بار خود عاشورا را و خود واقعه کربلا را دیدی اما دوباره آن را ببین؛ در انتهای آن دهه پرشور حماسی نورانی حسینی، بعد از 40 روز دوباره آن را ببین. این نگاه دوباره از جمله چیزهایی است که در قرآن کریم دستور آن را داریم تحت عنوان «فارجع البصر» یعنی دوباره ببین. شما چیزی را یک بار دیده ای اما آن نگاه اول کفایت نمی کرده است. در نگاه اول خیری به دست آورده ای اما دوباره نگاه کن. در موضوع عاشورا مساله همین است.

نگاه اول همان چیزی را می بیند که در خود عاشورا اتفاق می افتد و در دهه محرم هم این نگاه وجود دارد و افراد می توانند از آن، یعنی از عالم بیکران و پهنه بی نهایت عاشورا بهره ببرند و بستگی به خود ما دارد؛ اما نگاه دوم همان بازنگری به عاشوارست. این بازنگری موجب می شود انسان امکان استفاده از حقایق و معارف و اسرار عاشورا را پیدا کند؛ چون ما معتقدیم عاشورا معدن بیکران حقایق و اسرار است. گویی که شما نمی توانی آن حقایق فراوان را در اثر شدت صحنه، عظمت صحنه و ابهتی که صحنه دارد، در همان روز عاشورا به دست بیاوری. باید زمانی می گذشت؛ این زمان هم 40 روز بود؛ 40 روز باید سپری می شد، 40 مرحله و 40 منزل باید طی می شد.

این مراحل و منازل چهل گانه ای که می فرمایید یادآور مباحث عرفانی و سلوکی است. بالطبع نگاه دوباره و بازبینی عاشورا نیز باید با نیرو و آمادگی خاصی در درون فرد همراه باشد. این طور نیست؟

بله. اتفاقا این نکته ای است که خوب است به آن توجه شود. انسان بعد از عاشورا باید سلوک ویژه ای داشته باشد تا بتواند اربعین را کامل و بدرستی درک کند. اگر انسان آن پیام را شنیده باشد و آن اقتضا و ضرورت ها را درک کرده باشد که حالا بعد از عاشورا من چه مشی و رفتاری باید داشته باشم، چه عملی باید بکنم، اگر آن عمل مناسب را داشته باشد، مثل این که فرض کنید انسان این توفیق را داشته باشد که خداشناسی کند یا این که بعد از عاشورا تا اربعین در تمام ایام به یاد امام حسین(ع) بوده باشد، اقامه مجلس کند، اقامه عزا کند، این گونه نباشد که همان روز عاشورا باشد و بعد دیگر تمام شود، اندیشه ورزی ادامه داشته باشد، یاد امام حسین(ع) و زیارت امام حسین(ع) ادامه داشته باشد، چنین شخصی می تواند این نگاه دوباره را به نحوی مناسب داشته باشد. خوشا به حال کسی که بتواند اربعین حسینی را این گونه درک کند. شاید اساسا بتوانیم بگوییم اصل اربعین سلوک در واقع همین جاست؛ از عاشورا تا اربعین. البته ما که محرومیم... کاش کسی توفیق داشته باشد که این اربعین سلوکی را گرفته باشد؛ یعنی رفتاری نسبتا مناسب بعد از حادثه عاشورا داشته باشد؛ حادثه ای که همیشه زنده است. خود را در ادامه حادثه عاشورا ببیند و یکی از رفتارها می تواند اقامه عزاداری عارفانه و عالمانه و آگاهانه باشد. در این صورت در اربعین چیزهایی را می بیند که مهم ترینش توفیق زیارت امام حسین(ع) است. یعنی اجازه پیدا می کند که زیارت کند. برای مثال یکی از این رفتارها می تواند این باشد که فرد خود را مقید کند که هر روز زیارت عاشورا را بخواند. خب این حرکت سلوکی است، یک ادب است؛ که اگر چه انسان نتواند ادب کامل را مراعات کند این حداقل ادب را بجا بیاورد. این موجب می شود در اربعین توفیقی پیدا کند و اصل توفیق هم زیارت است.

یکی از مواردی که در اربعین به آن سفارش شده است همین زیارت است. زیارت با این شرایطی که شما می فرمایید، جایگاه و شکل خاصی خواهد یافت.

بله اساسا یکی از حکمت های بزرگ ماجرای عاشورا و شهادت امام حسین(ع) مساله فراهم کردن امکان زیارت است و زیارت امام حسین(ع) هم یعنی زیارت الله. به همین علت است که گفته شده است «من زار حسین بکربلا فقد زار الله فوق عرشه» یعنی هر کس حسین(ع) را در کربلا زیارت کند، خدا را در عرشش زیارت کرده است. در اینجا نگفته است که «کأن» یعنی نگفته است که هر کسی حسین را در کربلا زیارت کند گویی خدا را در عرشش زیارت کرده است؛ البته اشکالی ندارد که این را بگوییم اما یک درجه بالاتر هم می توانیم برویم و بگوییم که از آنجا که گفته است «فقد» یعنی «ان». این یعنی هر کس حسین(ع) را زیارت کند، خدا را زیارت کرده است.

به چه معنا زیارت امام حسین(ع) یعنی زیارت خدا؟

امام حسین(ع) فانی مطلق در خداوند است و فنای مطلق در خدا دارد. هیچ کس در عالم وجود به مقام فنای اینچنینی نرسیده است. انسان به واسطه شهادت اباعبدالله(ع) که فانی مطلق در خداوند بوده است امکان زیارت الله را پیدا می کند. به همین علت است که گفته شده هر کس حسین(ع) را زیارت کند، خدا را زیارت کرده است. چرا، چون حسین در خدا فانی است و فنای مطلق دارد.

شما فرمودید یکی از حکمت های شهادت ایشان فراهم کردن امکان زیارت است...

بله همچنان که گفتم مراد از زیارت، زیارت الله است و منظور از زیارت الله همان لقاء الله است. بر این اساس یکی از حکمت های شهادت امام حسین(ع) فراهم کردن امکان لقاء الله است. بد نیست به این نکته هم اشاره کنم که درست است که ما می گوییم امام را و ضریح مطهر و قبر منور ایشان را زیارت می کنیم ولی قبر منور امام(ع) چیست که ما آن را زیارت می کنیم. قبر امام یا ضریح مطهر امام نمادی از روح مقدس امام است، نمادی از باطن امام است. در اسلام به قبر می گویند «سرّ» این که می گویند «قدس سره» یعنی خدا سرّش را پاک کند و منظور این است که قبر و خاکش را پاک کند. سرّ به طور مجازی به معنای خاک است وگرنه دلیل این که قبر را سرّ می گویند، این است که محل سرّ شخص است و صندوق سرّ کسی است که در آنجا قرار گرفته است. خب در قبر مطهر امام حسین(ع) سرّ الله است و در این سرّ الله وجه خداوند تجلی دارد؛ چون هر جایی که مقام فنا تحقق پیدا کند بلافاصله به دنبال آن مقام ظهور وجه خدا هم تحقق پیدا می کند و در آن جایگاه یا آن مقام فنا وجه الله ظاهر می شود.

در این صورت ظاهر زیارت امام حسین(ع) است و باطن آن زیارت الله است، باطن آن ملاقات خداوند است. این زیارت و ملاقاتی است که علت و مقصود آفرینش است. این که اربعین این قدر مهم است برای این است که این مساله ارتباط می یابد با مساله این که چرا مخلوقات آفریده شدند. مخلوقات برای دیدار و ملاقات خداوند و برای زیارت الله آفریده شدند؛ که معادل با همان معرفت و معادل با عبادت است؛ اینها با هم معادلند و مترادفند و علت آفرینش هم همین است. خلاصه این که این امر در اربعین تحقق پیدا می کند؛ به این معنا که اربعین را باید در این زمینه فهمید.

بنابراین شما بر آنید که اربعین را با بنیادی ترین مباحث و مسائل معرفتی و عرفانی و باورهای دینی پیوند بزنید. شاید برشمرده شدن زیارت اربعین به عنوان یکی از علائم مؤمن از سوی امام حسن عسکری(ع) نیز در همین زمینه قابل توجه باشد.

بله، امام حسن عسکری(ع) در حدیث معروفی زیارت اربعین را یکی از پنج علامت مؤمن گفته اند. اما به نظر می رسد حقیقتا تا این سال های اخیر که به برکت انقلاب مبارک اسلامی و توسعه انقلاب اسلامی و آزادی کربلا که واقعه مهم عصر ماست و به برکت امام خمینی (ره) این فرزند امام حسین(ع) صورت گرفت، این مساله روشن نشده بود. انقلاب اسلامی موجب شد کربلا و حرم مطهر امام حسین(ع) و قبر و مضجع منور ایشان از اسارت طاغوتیان و کفار و منافقین و ناصبی ها و در این دوره پایانی صدام جنایتکار و در کل از حاکمیت یزید و یزیدیان آزاد شود؛ قبری که سرّ الله، وجه الله و حرم الهی است. آن متولیان منحط و ضد امام حسین(ع) یزیدی و اموی که اوباش عالم بودند به برکت انقلاب اسلامی و جهاد و قیام حضرت امام خمینی(ره) رفتند و متولی ای که از جنس حرم و از جنس امام حسین(ع) است بر آنجا حاکم می شود؛ یعنی مراجع، یعنی اولیا و آنچه الان ما داریم.

می خواهم بگویم ما می خواندیم که نشانه مؤمن زیارت اربعین است و شاید فکر می کردیم برای مثال منظور زیارت اربعینی است که در مفاتیح داریم در حالی که منظور فقط این نبوده است. حداقل آن است که در روز اربعین این زیارت شریف را هم بخوانیم، اما سرّ آن را الان متوجه می شوید که در زمان ما 20 میلیون انسان با وجود خطر، تهدید و حضور شیاطین در آن منطقه مقدس، راهپیمایی عارفانه و الهی می کنند و این مانور آسمانی را بر پا می کنند. من این پدیده را بزرگ ترین مانور آسمانی انسان می دانم و واقعا بزرگ ترین مانور بشری است.

بله در آمارهای اعلام شده توسط سایت های معتبر جهانی هم راهپیمایی اربعین بزرگ ترین اجتماع مسالمت آمیز بشری اعلام شده است.

بله مسالمت آمیز و زیباست. زیبایی در آن هست. در عین حال یک مانور است و در واقع یک مناسک است که ما آن را باطن مناسک حج می دانیم. این هم یک مناسک است یک مراسم دینی و معنوی است که با اذن خدا توسط بشر انجام می شود؛ یعنی اصل آن را خدا القا کرده است اما نحوه آن را انسان انجام می دهد.

می خواستم بگویم ما الان فرمایش امام عسکری(ع) را می فهمیم که فرمودند زیارت اربعین نشانه مؤمن است؛ مؤمنی که در این زمان می آید و وارد عتبات می شود و با وجود خطر، خطر مرگ، پیاده به طرف کربلا می رود و زیارت می کند.

صورت منطقی دیگر آن می تواند این باشد که اگر نشانه مؤمن زیارت اربعین است پس الان این جایی که چنین اجتماعی برای زیارت وجود دارد جبهه ایمان است، جبهه انسانیت است، جبهه حقیقت است، جبهه نور است و در برابر آن جبهه پلیدی است که با آن مقابله می کند و از جمله پلیدترین آن جبهه کثیف اسلام نمای منافقین تکفیری داعشی ضد اسلام و ضد خداست که دقیقا ضد جریان امام حسین(ع) است. امیدواریم که به کوری چشم کفار، منافقین، شیاطین و دشمنان خدا و به کوری چشم این تکفیریان، امسال عظیم ترین راهپیمایی اربعین صورت پذیرد.

امیدواریم رسانه های غربی هم که هر جایی سوژه ای پیدا می کنند آن را انعکاس می دهند و اگر جایی چیزی ناهنجار مانند قمه زنی هست آن را ضبط و پخش می کنند، صحنه این راهپیمایی آرام مسالمت آمیز را هم منعکس کنند تا جهان ببیند.

اگر موافق باشید به یکی از بحث های قبلی شما برگردیم، شما اشاره کردید که در عاشورا حقایق و اسرار آشکار شده است و می شود با بازنگری، آن حقایق و اسرار را به دست آورد. مساله ای که در این باره وجود دارد این است که کلا این گونه کمتر به عاشورا نگاه شده و اگر هم این گونه نگاه شده به سمت بعضی کلیشه های کلی رفته و مطلب باز نشده است. آیا دستیابی به چنین حقایقی را امری شخصی و ذوقی می دانید که هر کس بنا به شرایطش و طریقی که طی می کند ممکن است به چیزی دست یابد یا این که می توان وارد شد و بیان کرد که این حقایق چه هستند؟ مساله این است که این رویکرد به عاشورا در کنار دیگر رویکردها کاملا در اجمال باقی مانده است.

در کشف حقایق عاشورا هر دو جنبه ای که شما به آن اشاره کردید مطرح است؛ یعنی این حقایق و کشف آنها هم جنبه علمی و عقلی و بحثی دارد و هم جنبه شهودی. طبعا برای رسیدن به حقایق بیشتری که در این گنجینه عظیم عاشورایی نهفته است باید سلوک داشت. این سلوک هم مبتنی بر دو پایه علمی و عملی است. باید کار فکری و کار مطالعاتی و درس و بحث و گفت و شنود انجام بشود و اکتفا نشود به مقداری که شخص گفته و شنیده است. عدم اکتفا خیلی مهم است. پایه دیگر آن هم رفتاری و کرداری است. انسان به واسطه کردارش می تواند قلبا شهود کند و به میزانی که ما مؤدب به آداب الهی و دینی باشیم به همان میزان امکان شهود قلبی و درونی پیدا می کنیم. وقتی که شخص شهود کرد می بیند عاشورا چه دریا و اقیانوس بیکرانی است.

اینجاست که شخص خجالت نمی کشد بگوید هر چه هست در عاشوراست. «کل یوم عاشورا» در اینجا معنی پیدا می کند؛ چون شخص می بیند این واقعه بر تمام وقایع سیطره پیدا کرده و این زمان بر همه زمان ها مسلط و حاکم شده است. معنای «کل یوم عاشورا» این است؛ یعنی این واقعه آن قدر عظمت دارد که جمیع وقایع و جمیع زمان ها را تحت تأثیر قرار داده است و چیزی خارج از جریان تأثر از عاشورا نیست.

به نظر می رسد این نکات یک اجمال دارند که البته برای ما باورمندان کافی است، اما مساله این است که چرا ما سعی نمی کنیم فاصله این اجمال و آن تفصیلی که می تواند این مطالب را برای غیرباورمندان هم تأثیرگذار کند، طی کنیم و این اجمال را به تفصیل در آوریم. آیا باید فقط همان مطالبی را که تاکنون گفته شده است به افراد و اذهان بیشتری منتقل کرد یا این که نیازمند رویکردهای جدیدی به عاشورا هستیم؟

همه اینها هست. اگر سوال شود چه مقدار کار شده است، شاید به طور دقیق نشود گفت اما می توانم بگویم که به لطف خدای متعال و انوار ائمه(ع) کار شده است و الحمدلله علما، فقها، مؤمنین، اندیشمندان، متفکرین و حتی هنرمندان بویژه بعد از انقلاب اسلامی، کارهای زیادی انجام داده اند. قبل از انقلاب کارهای خوبی شده، اما بعد از انقلاب هم به نحو دیگری فعالیت ها ادامه پیدا کرده است و جای تشکر دارد؛ جز این که طبعا در قیاس با عظمت ماجرا و بیکرانگی آن باید گفت که این کارها با همه گستردگی کافی نیست و باید از این به بعد خواهان کار بیشتر روی این ماجرا بود. این کار بیشتر هم در دو بعد است که توأم هستند؛ یکی کار درونی و شخصی است و دیگری کار فکری، علمی، تحقیقی، معرفتی، فلسفی و عرفانی با ابزار علم و اندیشه و تحقیق و استدلال و مطالعه و اینها و نیز نگاه تحلیلی داشتن در مورد عاشورا و نگاه سنجشی و قیاسی داشتن به عاشورا و عاشورا را با قبل و بعد آن سنجیدن و قیاس کردن و بررسی تأثیر و تأثرات حوادث دیگر در رابطه با عاشورا. باید بررسی کرد چگونه همه حوادث جهان بعد از عاشورا متأثر از عاشورا بوده است، همان طور که می گویید الان مجمل است دیگر و باید یک فیلسوف، یک دانشمند، یک محقق، یک جامعه شناس و یک روانشناس اگر قبول کرده باشد این را باز کند.

با توصیفاتی که گذشت، عاشورا الان چراغی است که ما باورمندان به آن، آن را در خانه خودمان نگه داشته و سعی نکرده ایم این چراغ را از این خانه بیرون بیاوریم و به نحوی از آن سخن بگوییم تا برای دیگرانی هم که بیگانه هستند، فهم شود. ما سعی نکرده ایم آن را در قالب یک ادبیات جهانی بیان کنیم.

سخن شما کاملا درست و منطقی است. عاشورا باید موضوع یک تخاطب جهانی بشود و در این تخاطب جهانی ما باید بتوانیم عاشورا را در نسبت با همه چیز ببینیم و اثری را که روی هر چیزی گذاشته است بیان کنیم؛ نه فقط انسان و جوامع بشری بلکه نسبت آن با طبیعت هم بررسی شود و این که برای مثال تا چه حد مشکلات و خرابی فعلی طبیعت می تواند یکی از جلوه های تأثر از صحنه عاشورا باشد؛ این که طبیعت الان در اثر رفتار غلط انسان و تعامل غلط دچار مشکل شده است، این که جامعه بشری دچار مشکل است و سیرهایی که از عاشورا به بعد در قالب دو خط نور و ظلمت ادامه پیدا می کند اینها همه قابل بررسی است.

برای مثال خط ظلمت هنوز ادامه آن ظلم، شقاوت، قساوت و جنایتی است که جنایتکاران عاشورا انجام دادند. به نظر ما همان خط است که می آید و به حاکمیت جهانی یهود می رسد. این ادامه همان خط تاریک است به این معنا که باطن آن عمل منافقانه و غیراسلامی مسلمان نماها این بود که حالا باید یهود بر جهان حاکم شود. این مساله باید باز و مستدل شود. از طرف دیگر خط نوری از عاشورا تقویت می شود و ادامه پیدا می کند که موجب بیداری انسان است، موجب آگاهی است، موجب توبه است، موجب بازگشت به حقیقت دین است و این خط هر چه جلوتر می رویم برجسته تر می شود و جلو می آید تا در زمان ما این خط به انقلاب اسلامی و حکومت دینی و حکومت ولایت فقیه منجر می شود که فرزند امام حسین(ع) و نایب ایشان تشکیل می دهد. در این دوره عده ای از انسان ها به درجه ای می رسند که فرزند امام حسین(ع) را یاری می دهند؛ یعنی عکس آن کاری که در زمان امام حسین(ع) انجام شد که سفیر امام حسین(ع) را تنها گذاشتند و به شهادت رساندند. اینجا عکس آن روی داد و ایرانی ها امام خمینی را که سفیر امام حسین هستند و مسلم زمان ما بودند دعوت کردند و با ایشان می ایستند و دور ایشان را خالی نمی گذارند. همچنان که اگر مردم عراق لیاقت پیدا می کردند و به مسلم کمک می کردند و دولت دینی به رهبری حضرت مسلم تشکیل می شد این تمهیدی بود برای این که امام حسین یعنی ولی کل بیاید. کاری که الان در ایران شده است و مردم کمک کرده اند و حکومت تشکیل داده و این حکومت، زمینه ساز تشریف فرمایی امام زمان(عج) است.

در مورد نکته پایانی باید بگویم که این مسائل دو جنبه دارد؛ یکی جنبه عقلی و علمی و تحقیقی که کار اندیشمندان، روشنفکران، محققان، فلاسفه و ایدئولوگ هاست و یکی هم بعد سلوک مبتنی بر رفتار، کردار و اخلاق است که خیلی هم مهم است. اگر آداب مراعات شود، امکان فهم داده می شود که عاشورا چه بود، امکان شهود داده می شود. چون می دانید این امکان فراهم شده است که اگر انسان سلوک شایسته ای داشته باشد واقعه را مشاهده کند، چون همچنان در باطن عالم در ملکوت عالم، یعنی در ملکوت هستی ضبط است و الان وجود مقدس امام زمان هم که می فرماید من دائما و شب و روز برای جدم اباعبدالله(ع) عزاداری می کنم و ندبه می خوانم این واقعه را همین گونه دارد می بیند. امیدواریم خداوند به حق امام حسین(ع) ما را کمک کند که بتوانیم این گونه باشیم.